ابوالفضل بکر بن محمد قشیریبَکْرِ بْن‌ِ مُحَمَّدِ بْن‌ِ عَلاءِ قُشِیْری، ابوالفضل ربیع‌الاول ۴۴/ ژوئیه ۵۵، فقیه و قاضی مالکی مصر بود. ۱ - پیشینهخاندان بکر از ازد شَنوئه و ساکن در بصره بودند. وی از سوی پدر ، نسب به زیاد بن ولید می‌برد و مادر وی از نوادگان عِمران بن حُصَین، از اصحاب رسول اکرم (ص) بود. بنابر آنچه درباره سن او می‌دانیم، می‌توان تولد او را در حدود سال ۶۴ق/۷۸م تخمین زد، [۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۰، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۲]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۴۰۰ق/۹۸۰م.
که درگذشت او را در ۴۳ق آورده است. [۳]
ابن‌شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱، ص۹، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
وی دوره کودکی را در بصره سپری کرد و در همان‌جا به فراگیری مقدمات علوم پرداخت، سپس محضر شیخ مشهور صوفیه، سهل بن عبدالله تستری را درک کرد. [۴]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۰، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۵]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۴۰۴-۴۰۶ق/۹۸۴-۹۸۶م.
۲ - اساتید ویاز استادان فقه و حدیث او در بصره می‌توان از ابراهیم بن حماد ازدی و ابوخلیفه جُمَحی بصری نام برد. [۶]
محمد داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۰_۲۱، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
ظاهراً شهرت وی از زمانی آغاز شد که در بغداد به تکمیل آموخته‌هایش پرداخت. از استادان او، قاضی اسماعیل بن اسحاق د ۸۶ق/۹۹م فقیه مالکی بصری - بغدادی را نیز یاد کرده‌اند. [۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۰، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۸]
ابن‌فرحون، الدیباج المذهب، ج۱، ص۱۳، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
از دیگر استادان بکر، باید به کسانی چون سعید بن عبدالرحمان کرابیسی، ابومسلم کَجّی، جعفر بن محمد فِریابی، و احمد بن موسی که موطأ را نزد او فرا گرفت، اشاره کرد. [۹]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۰، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۱۰]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۴۰۴-۴۰۶ق/۹۸۴-۹۸۶م.
۳ - تبیین جایگاه والای بکروی مدتی ولایت قضای برخی نواحی عراق را برعهده گرفت، [۱۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۱۲]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۴۰۰ق/۹۸۰م.
او پیش از ۳۰ق از عراق، راهی مصر شد و به گفته قاضی عیاض، در شمار فقیهان بزرگ مالکی آن دیار قرار گرفت. [۱۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۰_۹۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۱۴]
محمد داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۱، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
در تبیین جایگاه والای بکر در میان مالکیان مصر، باید به قدرت یافتن اسماعیلیان در مصر، و وجود رقابت میان شافعیان و مالکیان آن دیار توجه کرد. دفاع بکر از عقاید مالکی و مقابله با گرایش‌های شافعیان و حتی حنفیان می‌تواند یکی از علل مهم استقبال مالکیان مصر از او باشد.۴ - آثار وی در زمینه دفاع از عقاید مالکیبرای نمونه از آثار او در این زمینه می‌توان به کتاب الرد علی الشافعی فی وجوب الصلاة علی النبی (ص)، الرد علی المزنی، الرد علی الطحاوی، و رسالة الی من جهل محل مالک بن انس من العلم اشاره کرد. [۱۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۱۶]
ابن‌فرحون، الدیباج المذهب، ج۱، ص۱۴_۱۵، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
۵ - شاگردان ویبیشتر شاگردان بکر را مصریان، اندلسیان و تونسیان تشکیل می‌دادند و می‌توان به نام کسانی مانند عبدالرحمان بن عمر ابن نحّاس، حسین بن رَشیق، ابن‌مُفرَّج، ابن‌عون الله، قاضی ابوعبدالله ابن برطال، عبدالله بن محمد بن اسد و ابوعبدالله محمد بن ابراهیم طُلَیطلی اشاره کرد. [۱۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۰_۹۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۱۸]
ابن‌فرحون، الدیباج المذهب، ج۱، ص۱۳، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۱۹]
احمد مقریزی، المقفی الکبیر، ج۱، ص۷، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
[۲۰]
احمد مقریزی، المقفی الکبیر، ج۱، ص۲۷، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
[۲۱]
محمد داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۰_۲۱، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
۶ - وضعیت تألیف بکربکر آثار بسیاری در موضوعات مختلفی همچون علوم قرآنی ، فقه و کلام نوشته است. اگرچه نسخه‌های این آثار از میان رفته‌اند، برخی اشارات به سخنان و آراء او را می‌توان در آثار دیگر نویسندگان، همچون کتاب النوادر ابن‌ابی‌زید قیروانی باز یافت. افزون بر آثاری که پیش‌تر بدان‌ها اشاره شد، از مهم‌ترین آثار او کتاب الاحکام احکام قرآن است که ظاهراً مؤلف با تأثیرپذیری از استادش قاضی اسماعیل به این تألیف دست زده بوده است. [۲۲]
احمد طاش کوپری‌زاده، مفتاح السعاده، ج۱، ص۹۴، بیروت، ۴۰۵ق/۹۸۵م.
نام آن را در شمار آثار تألیفی در زمینه احکام قرآن وارد کرده است. این همان اثری است که ابوعبدالله محمد بن ابراهیم طلیعان آن را از وی فرا گرفته بود. [۲۳]
احمد مقریزی، المقفی الکبیر، ج۱، ص۷، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
کتابی نیز با عنوان المختصر من احکام القرآن اسماعیل بن اسحاق داشته است که احتمالاً همان احکم القرآن اسماعیل است.۷ - رو برو بودن با مفاهیم کلامیاز برخی تألیفات بکر بن محمد در زمینه‌های اعتقادی، بر می‌آید که وی همچون دیگر متفکران نیمه سده ق با موجی عظیم از مفاهیم کلامی روبه‌رو بوده است. [۲۴]
ابن‌ابی زید، الرسالة الفقهیه، ج۱، ص۹، به کوشش هادی حمو و محمد ابواجفان، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
از سویی وی با تألیف ردیه‌ای بر اهل قدر و نیز ردیه‌ای بر طحاوی احتمالاً عقیده‌نامه وی، به مقابله با آنچه بدعت در دین می‌دانسته برخاسته است، [۲۵]
ابن‌خیر، فهرست، ج۱، ص۹۹، به کوشش ف کودرا، سرقسطه، ۸۹۳م.
رساله اسد بن موسی، درباره تحذیر از بدعت و حفظ سنت؛ از سویی دیگر وی با تألیف آثاری همچون تنزیه الانبیاء و ما فی القرآن من دلائل النبوه، به این موضوع مهم کلامی، همچون فریابی د ۰۱ق و بیهقی د ۸۴ق عنایت داشته است برای آثار وی، [۲۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۲۷]
ابن‌فرحون، الدیباج المذهب، ج۱، ص۱۴_۱۵، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۲۸]
محمد داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۱، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
[۲۹]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۴۰۴-۴۰۶ق/۹۸۴-۹۸۶م.
[۳۰]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۴۰۰ق/۹۸۰م.
قاضی عیاض دو بیت شعر از وی نقل کرده است. [۳۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۱، ص۹۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی زید، الرسالة الفقهیه، به کوشش هادی حمو و محمد ابواجفان، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م. (۲) ابن‌خیر، فهرست، به کوشش ف کودرا، سرقسطه، ۸۹۳م. (۳) ابن‌شاکر کتبی، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۴) ابن‌فرحون، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۳۹۴ق/۹۷۴م. (۵) محمد داوودی، طبقات المفسرین، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م. (۶) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۴۰۴-۴۰۶ق/۹۸۴-۹۸۶م. (۷) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۴۰۰ق/۹۸۰م. (۸) احمد طاش کوپری‌زاده، مفتاح السعاده، بیروت، ۴۰۵ق/۹۸۵م. (۹) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م. (۱۰) احمد مقریزی، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بکر بن محمد»، ج۱۲، ص۲۷. |